Шағын және орта кәсіпкерлікті (ШОБ) дамыту туралы статистикалық ақпарат әртүрлі статистикалық индикаторлар призмасы арқылы кәсіпкерлік ортаның ағымдағы жай-күйін бағалауға мүмкіндік беретін деректерді ұсынады. Бұл деректер негізгі тенденцияларды көруге, экономиканың күшті және әлсіз жақтарын анықтауға, сондай-ақ бизнес секторындағы өсу мен өзгеру динамикасын бақылауға мүмкіндік береді.

Кәсіпкерлікті дамытудың негізгі индикаторы оның экономикадағы үлесін ұлғайту болып табылады. ҚР-ның 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарында жалпы ішкі өнімдегі (бұдан әрі – ЖІӨ) шағын және орта кәсіпорындардың жалпы қосылған құнының үлесін 2029 жылға қарай 36,7%-дан (2023 жылы) 39,5%-ға дейін ұлғайту міндеті тұр.

Ұлттық статистика бюросының (бұдан әрі – ҰСБ) деректеріне сәйкес, 2023 жылы ШОБ-тың ЖІӨ-дегі үлесі 36,7% құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 3,9 пайыздық тармаққа жоғары. Соңғы бес жылда бұл көрсеткіш 5 пайыздық тармаққа өсті.

Көрсеткішке негізгі үлесті 2023 жылы ЖІӨ-дегі үлесі 30% құраған шағын кәсіпкерлік субъектілері әлі де енгізуде. Орта кәсіпкерліктің үлесі 6-7% деңгейінде тұрақты болып қалып, 2023 жылы 6,7%-ға жетті.

Соңғы бес жылда шағын кәсіпкерлік субъектілерінің ел экономикасына қосқан үлесі 4,5 пайыздық тармаққа өсті, ал орта кәсіпкерліктің үлесі 0,5 пайыздық тармаққа ғана өсті.

2024 жылдың 1-жартыжылдығында ЖІӨ-дегі ШОК үлесі республика бойынша 38,2% құрады және өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 1,8 п.т.-ға өсті. Санаттарға бөлуде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің үлесі 31%, ал орта кәсіпкерліктің үлесі 7,2% құрайды.

Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшудің ұқсас жолынан өткен басқа елдермен салыстырсақ, бұл көрсеткіш Польшада 51% және Чехияда 55% жетеді.

Өңірлік бөліністе 2023 жылы ШОБ дамуының ең үздік көрсеткіштері республикалық маңызы бар қалаларда: Астана (ЖӨӨ-нің 60,3%), Алматы (58,1%) және Алматы облысында (45,1%) байқалады.

ЖӨӨ-ге ШОК-тың ең төменгі үлесі Ұлытау (5,1%), Абай (18%) және Қызылорда облысы (19,9%) облыстарында байқалады.

Салықтық түсімдердегі ШОК үлесін ел экономикасына салымның баламалы көрсеткіші деп санауға болады. ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің (бұдан әрі – МКК) деректері бойынша 2023 жылы салық түсімдеріндегі ШОК үлесі 21,8%-ға жетті, бұл соңғы үш жылдағы ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Егер ШОБ субъектілерін бөлудегі көрсеткішті қарастыратын болсақ, онда шағын кәсіпкерлік салық түсімдерінің 9,5%-н, ал орта есеппен 13% құрады.

Жалпы, соңғы бес жылда салық түсімдерінің шамамен 70-75%-ы ірі кәсіпкерлік субъектілеріне тиесілі, осылайша олардың ел экономикасына қосқан басым үлесі сақталады. Бұл ретте 2023 жылға дейін микро-және шағын бизнес табыстарға салынатын салықтарды (КТС, ЖТС) төлеуден босатылғанын ескерген жөн.

ШОБ белсенділігінің индикаторы

Жұмыс істеп тұрған және тіркелген кәсіпорындардың арақатынасын көрсететін ШОБ белсенділігінің индикаторы сектордың өміршеңдігін және оның экономикалық жағдайларға бейімделу қабілетін көрсетеді.

2023 жылдың қорытындысы бойынша ШОК белсенділігінің деңгейі 91,3% құрады, бұл соңғы бесжылдықтағы белсенділіктің ең жоғары көрсеткіші болып табылады. 2022 жылмен салыстырғанда белсенділік деңгейі 2,2%-ға өсті. Орта кәсіпкерлік субъектілерінің белсенділігі шағын кәсіпкерлікке қарағанда 5,3 пайыздық тармаққа жоғары екенін атап өткен жөн.

ШОБ-та жұмыспен қамту

Жұмыспен қамту құрылымындағы шағын және орта кәсіпорындардың үлесін бағалайтын индикатор осы сектордың ауқымын және оның Қазақстан экономикасындағы маңыздылығын көрсетеді. ШОБ-та адами капиталдың шамадан тыс массасын құрмай, оның экономикадағы үлесін одан әрі арттыру проблемалы болуы мүмкін деп санаймыз.

2023 жылы ШОБ секторындағы жұмыспен қамту рекордтық деңгейге жетті және халықтың жалпы жұмыспен қамтылуының 48,4% құрады. Алдыңғы кезеңмен салыстырғанда өсім 2,6% құрады (шағын +2,5%, орташа +0,1%).

Салыстыру үшін, ЕО елдеріндегі ШОБ-тағы жұмыспен қамтудың орташа көрсеткіші 64%, ал ЭЫДҰ елдерінде 60% құрайды.

Айта кету керек, ШОБ сегментінің ішінде жеке кәсіпкерлер (+130,2 мың) мен шағын кәсіпкерліктің заңды тұлғалары (+120,3 мың) арасында жұмыспен қамтуды қайта бөлу жалғасуда.

ШОБ-тағы еңбек өнімділігі

Еңбек өнімділігінің индикаторы ШОБ секторындағы трансформацияларды терең бағалау үшін үлкен маңызға ие, өйткені ол әрбір қызметкер өндіретін қосылған құн деңгейін көрсетеді.

2023 жылы шок субъектілеріндегі Еңбек өнімділігі (есептік жолмен) бір адамға 10 млн теңгені құрады, бұл өткен жылғы көрсеткіштен 12,8%-ға жоғары.  

Жалпы, соңғы бес жылда ШОБ субъектілеріндегі еңбек өнімділігі 1,5 есеге артты.

Инвестициялар

Кәсіпкерлік ахуалды бағалаудың алтыншы индикаторы ретінде негізгі капиталдың жалпы жинақталуымен (бұдан әрі – НКЖЖ) өлшенетін ЖІӨ-ге қатысты инвестициялар көлемін пайдалану ұсынылады, бұл халықаралық деректермен салыстырмалы талдау жүргізуге мүмкіндік береді.

Номиналды түрде инвестициялар 2,1 трлн-нан тұрақты түрде өсті. теңге 2005 жылы 31,7 трлн. дейін. Алайда олардың ЖІӨ-ге қатынасы көріністі түбегейлі өзгертеді. Инвестициялардың ЖІӨ-ге қатынасы 2005-2009 жылдардағы 28-30%-дан 2021-2022 жылдары 22-23%-ға дейін күрт төмендеді. Осы индикатордың 2023 жылы 26%-ға дейін өсуіне қарамастан, ЖІӨ-дегі НКЖЖ үлесі 2005-2009 жылдарға тән мәндерге әлі жетпейді.

Әлбетте, бизнес болашақ экономикалық жоспарлар мен тұрақты инвестициялық ахуалға жеткілікті сенімді емес, сондықтан негізгі капиталға инвестициялар қалыпты болып қалады.

Экономикалық даму деңгейі бойынша Қазақстанға ұқсас қарқынды дамып келе жатқан елдер арасында ЖІӨ-ге негізгі капиталдың жалпы жинақталуының орташа мәні 30% құрайды. Атап айтқанда, санкциялық Иранда бұл көрсеткіш 27%-ға, Өзбекстанда – 35%-ға, Түркияда – 32%-ға, Панамада – 30%-ға тең.

Қорытындылай келе, статистикалық ақпарат негізгі үрдістерді бақылауға және құрылымдық өзгерістерді анықтауға мүмкіндік беретін шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы даму мен проблемалар туралы маңызды сигналдар береді. Алайда, елдегі ШОБ-тың ағымдағы жағдайын толық және жан-жақты бағалау үшін кешенді тәсіл қажет. Статистикалық мәліметтерден басқа, бизнестің нақты проблемалары мен қажеттіліктері туралы егжей-тегжейлі түсінік беретін кәсіпкерлердің сауалнамаларының нәтижелерін ескеру қажет. Сондай-ақ, Қазақстанның позицияларын басқа елдермен салыстыруға және жақсарту үшін облыстарды анықтауға мүмкіндік беретін кәсіпкерліктің жаһандық мониторингінің рейтингі (GЕМ) және әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингі (IMD) сияқты түрлі рейтингтер арқылы кәсіпкерлікті дамытудың халықаралық бағасын пайдалану қажет.