«Атамекен»ҚР Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы алаңында өткен бизнес пен мемлекеттік кірістер органдарының кезекті отырысында Кеден органдарының тәуекелдерді басқару жүйесін (бұдан әрі-ТБЖ) пайдалану мәселелері талқыланды.

«Атамекен» ҚР ҰКП Басқарма төрағасының орынбасары Рустам Жүрсіновтің айтуынша, бүгінгі таңда ТБЖ-ны дамытуға ерекше көңіл бөлінуде, себебі жүйе заңға мойынсұнушы кәсіпкерлердің жұмысында кедендік рәсімдерді жеңілдетуге, олардың қаржылық шығындарын қысқартуға, әсіресе, қаржы Министрлігі жанындағы Апелляциялық комиссияның жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, актілері кеден органдарын тексерулердің нәтижелері бойынша әрқашан заңға оң келе бермейді.

Екіншіден ТБЖ сауатты және ұтымды пайдалану бақылаушы мемлекеттік органдар үшін кедендік саладағы сыбайлас жемқорлық көріністерін азайту мақсатында күнделікті жұмыстың басымдықтарының бірі, ал бизнес үшін – СЭҚ жүргізу үшін елеулі уәждеме болуы тиіс.

Өз тарапынан Ұлттық палата кәсіпкерлерге кеден органдарының ашық және қолжетімді ақпарат көздерін құру мақсатында деректердің үлкен көлемін сақтау мүмкіндігімен арнайы веб-ресурсты құруға тіпті жаңа бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеуді қаржыландыруға дайын екендігін жеткізді.

«Атамекен» ҚР ҰКП Кедендік әкімшілендіру департаментінің директоры – басқарушы директор Дина Мамашева отырыс барысында ТБЖ-ның шынайылығы мәселесін көтерді. Баяндамада ол ТБЖ – субъективті компанияға бағдарланбағанын және посткедендік бақылауды жүргізу кезінде іс жүзінде қолданылмайтынын айтты.

Ұлттық палата «төмен» тәуекел деңгейіндегі компанияларға салық органдарының тұрақты мониторингінде тұрған ірі салық төлеушілер, сондай-ақ Кодекстің талаптарына сәйкес Мемлекеттік кіріс органдарына тауар қозғалысы туралы тоқсан сайынғы есептерді және т. б. ұсынатын СЭҚ қатысушылары енгізілуі мүмкін деп пайымдайды.

Сонымен қатар, іс жүзінде, белгісіз себептермен Қазақстанда ТБЖ қандай да бір жекелеген компанияларға артықшылық беру тетігіне айналады. «Қорғас-Шығыс қақпасы» АЭА аумағында орналасқан «KTZE – Khorgos Gateway» ЖШС УСҚ-ның төрт уақытша сақтау қоймасының біреуі ғана орнатылған. Аталған ТБЖ профилі жылжымалы құрамның қосымша маневрлік жұмысының қажеттілігіне байланысты «Алтынкөл» станциясының жұмысына артық жүктеменің жасалуына себеп болды.

Мұндай ойластырылмаған шаралар жүктердің уақтылы жеткізілмеуінен, тіпті келісімшарттық міндеттемелердің бұзылуына және іскерлік беделдің жоғалуына, кәсіпкерлердің (экспедиторлардың да, тапсырыс берушілердің де) елеулі уақытша және қаржылық шығындарына алып келеді.

Немесе ішкі тұтыну үшін ҚХР-дан келетін жүктері бар барлық көлік құралдарын кедендік тазартуға тікелей «Нұр Жолы» кеден бекетіне, оның ішінде кедендік транзиттің кедендік рәсімі бойынша орналастыруды көздейтін тәуекел профилі туралы баспасөзде жазылды.

Ұлттық палата осы проблеманы реттеу жөнінде шаралар қабылдау туралы МКК-ға өтініш білдіргеннен кейін ғана енгізілген тәуекел бейінінің қолданылуы осы жылдың 21 қарашасынан бастап тоқтатылды.

ТБЖ ұсынымдары негізінде кеденнен кейінгі бақылау жүргізу тетігі іске асырылмаған.

Баға ақпараты ашық емес, ал профильдер мен тәуекел индикаторларын қалыптастыру тетігі жабық күйінде қала береді.

Ұлттық палата Стратегияда ТБЖ-ның халықаралық стандарттарға (Киото конвенциясына) және ДСҰ және ВТамО сияқты халықаралық институттардың талаптарына сәйкес жұмыс істеуінің құқықтық негіздері қалануы тиіс деп санайды.

Қойылған сұрақтарға жауап ретінде «Кедендік декларациялау және посткедендік бақылау кезеңінде кеден органдары қолданатын профильдер мен тәуекел индикаторларын қалыптастырудың негізгі принциптері» тақырыбында ҚР ҚМ МКК тәуекел-менеджмент басқармасы басшысының орынбасары Ерлан Байділдинов сөз сөйледі.

Оның айтуынша, болашақта СЭҚ-қа қатысушыларды санаттандыру үшін деректер көзі МКК-да бар ақпараттық жүйелер, сондай-ақ ҚР-ның басқа мемлекеттік органдарынан түскен ақпараттар легі болады.

Қазіргі уақытта тәуекелдің үш деңгейі бойынша санаттау: жоғары, орташа және төмен, ЕХД базасынан түсірілген деректерді ескере отырып, есептеу іс жүзінде қолмен жүргізілетін нәтижелерге сәйкес жүргізіледі.

Бұдан әрі ол қазіргі уақытта әзірленіп жатқан «СЭҚ-қа қатысушыларды санаттау тәртібінің критерийлерін есептеуді жүргізу үшін шешімдерді автоматты қалыптастыруды іске асыру» жаңа моделі IBM SPSS автоматтандырылған бағдарламасын пайдалануды көздейді.

Баяндамашының айтуынша, санаттау есебі соңғы 12 айдағы бизнестің сыртқы экономикалық қызметінің қорытынды бағасын көрсететін 48 индикатордан тұратын 24 критерий негізінде жүргізіледі.

Осы 24 өлшем субъектінің деректерін, қаржы-шаруашылық бөлігін және оның қызметін сипаттайтын тәуекелдің 3 саласынан тұрады. Субъектінің деректері 7 критерийден тұрады, оған 22 тәуекел индикаторы кіреді, қаржы-шаруашылық бөлігі 6 критерийден тұрады. Субъектінің қызметі, өз кезегінде, тәуекелдің 20 индикаторлары мен т. б. кіретін 14 критерийден тұрады.

Ұлттық палата Басқарма төрағасы орынбасарының осынау модельді жүзеге асырудың нақты мерзімдері туралы сұрағына Байділдинов бұл нақты модельді құру бірнеше тоқсанға жоспарланғанын айтты, алайда ол нақты мерзімдерді айта алмады. 

МКК өкілі баяндамасының қорытындысында, Дина Мамашева ҚР ҰКП пікірінше, ТБЖ әзірлеу мәселесі бойынша МКК тәсілінде артық,тиімсіз тұстар көп екенін атап өтті.

Алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибе көрсеткендей, өлшемдердің саны бір оннан аспайды. МКК тұсаукесері, өкінішке орай, ТБЖ құру бойынша бір жарым жыл бойы жүргізілген жұмыстың ауқымдылығын көрсетті.

Сондай-ақ отырыста өңірлерден СЭҚ қатысушыларының сұрақтары мен пікірлері тыңдалды.

Атап айтқанда, «Қазақстандық кедендік брокерлер Қауымдастығы» ЗТБ кеңесінің төрағасы Геннадий Шестаков Ұлттық палатаның сыни ескертулерін қолдап, 4 ондаған критерийдің қажет еместігін, сондай-ақ аталған жағдайда жалпы алғанда, ҚТҚ-ның Сауда қауіпсіздігінің негіздемелік стандарттарын сақтамау фактісін атап өтті.

«СЭҚЕОҚ» ЗТБ төрағасы Құрманғали Алдабергенов аталған тұсаукесерді кеден органдары тарапынан СЭҚҚ санаттау туралы ақпарат берілгеніне қарамастан, «Нұр Жолы» бекетіндегі жақында болған жағдай мысалында МКК-нің ресми хатымен осы Ережелердің бұзылғанын көруге болады.  

Сонымен қатар «КАТЭКС» ЗТБ кеңесінің төрағасы Сергей Архипкин Алматы студиясынан ТБЖ профильдерін іске қосу тәжірибесіне сын айтты. Ол импорттаушы – компаниялардың тұрмыстық техниканы, тауарларды буып-түю жөніндегі еуропалық стандарттарды сақтауына қарамастан, Кеден органдарының ТБЖ қаптама салмағының 500 грамға немесе 9% - ға дейін сәйкес келмейтіндігін көрсетеді, бұл кеден органдары тарапынан аталған импорттаушыларды әкімшілік жауапкершілікке жаппай және қасақана тартуды тудырады.

Жалпы МКК ақпараты кеңеске қатысушылардың екіұдай көзқарасын тудырды, өйткені ТБЖ мәселелері бірінші рет талқыланып отырған жоқ. Кәсіпкерлер МКК тарапынан халықаралық келісімдердің талаптарын елемеу қол режимінде қалыптасатын тәуекелдерді басқару жүйесін қажет етеді. Әттегенайы сол қазіргі ТБЖ ашық емес, сауда қатынастарын жүргізуге кедергі келтіреді.

Отырысты қорытындылай келе, Дина Мамашева МКК қазіргі ТБЖ критерийлерін қалыптастыру механизмін түсіндіріп, ТБЖ стратегиясы мен тактикасында қандай мәліметтер құпия болып табылатындығын нақты жазып, сондай-ақ ТБЖ мәселелерімен тұрақты жұмыс істейтін жалпы жұмыс тобын құру қажеттігін айтты. Оның жұмысын бизнес пен кеден органдарының кезекті отырысында қарау өзекті мәселе болып тұр.